Khu di tích Quốc gia đặc biệt Rừng Trần Hưng Đạo

Khu di tích Quốc gia đặc biệt Rừng Trấn Hưng Đạo, huyện Nguyên Bình, tỉnh Cao Bằng nằm ở phía tây nam và cách thành phố Cao Bằng khoảng 50 km, được phân bố trên địa bàn 2 xã: Tam Kim và Hoa Thám, huyện Nguyên Bình.
a) Các điểm di tích
Rừng Trần Hưng Đạo là một khu rừng nguyên sinh, có diện tích 201,7 ha; là nơi diễn ra lễ thành lập Đội Việt Nam Tuyên truyền giải phóng quân - đội quân chủ lực đầu tiên của lực lượng vũ trang cách mạng Việt Nam. Khu di tích lịch sử Rừng Trần Hưng Đạo gồm 05 di tích đã được xếp hạng, được phân bố trên phạm vi rộng nhưng các di tích chủ yếu tập trung tại xã Tam Kim.
(1) Cụm di tích Rừng Trấn Hưng Đạo
- Khu trung tâm di tích tại sân trung tâm của di tích Rừng Trần Hưng Đạo, vị trí trung tâm trang trọng nhất là bức phù điêu 34 chiến sĩ trong buổi lễ thành lập. Bức phù điêu được xây dựng năm 2004 nhân dịp kỷ niệm 60 năm Ngày thành lập Quân đội nhân dân Việt Nam (22/12/1944 - 22/12/2004). Bức phù điêu là công trình mỹ thuật hoành tráng, có giá trị như một tượng đài lưu niệm, biểu tượng cao quý, thiêng liêng về sự kiện lịch sử trọng đại của dân tộc. Bên cạnh bức phù điêu là Đến thờ Đại tướng Võ Nguyên Giáp và 34 chiến sĩ Đội Việt Nam Tuyên truyền giải phóng quân. Đến thờ là nơi nhân dân cả nước và cán bộ, chiến sĩ lực lượng vũ trang thấp nên tâm nhang tri ân, tỏ lòng thành kính trước anh linh Đại tường Võ Nguyên Giáp và 34 chiến sĩ Đội Việt Nam Tuyên truyền giải phóng quân.
- Đền thờ Đại tướng Võ Nguyên Giáp và 34 chiến sĩ Đội Việt Nam Tuyên truyền giải phóng quân: tọa lạc dưới chân núi Khau Giảng, thuộc Khu di tích Quốc gia đặc biệt Rừng Trần Hưng Đạo, xã Tam Kim, huyện Nguyên Bình, tỉnh Cao Bằng.
Đền được khởi công xây dựng năm 2014, công trình do Bộ Quốc phòng thực hiện nhân dịp kỷ niệm 70 năm Ngày thành lập Quân đội nhân dân Việt Nam và được trùng tu nâng cấp năm 2019 nhân dịp kỷ niệm 75 năm Ngày thành lập Quân đội nhân dân Việt Nam.
Đến thờ hướng Đông, với tổng diện tích khuôn viên trên 1.000 m². Đến được bao bọc ba phía bởi dãy núi thiêng Khau Giảng kết hợp hài hòa với công trình kiến trúc phù điêu sản trung tăm và nhà đón tiếp tạo nên không gian ấm áp, linh thiêng. Tọa lạc ở nơi trang trọng nhất của đến là tượng Đại tướng Võ Nguyên Giáp. Bức tượng tạc chân dung Đại tướng phong thái ung dung, điểm tĩnh và được đúc bằng đồng nguyên chất, có chiều cao 83 cm và nặng 115 kg.
- Địa điểm thành lập Đội Việt Nam Tuyên truyền giải phóng quân: là nơi ghi dấu sự kiện thành lập Đội Việt Nam Tuyên truyền giải phóng quân. Tại địa điểm này hiện nay, đã dựng một nhà bia trung tâm nhằm ghi đấu di tích và thể hiện lòng tôn kính của nhân dân đối với thế hệ đàn anh của Quân đội nhân dân Việt Nam. Nhà bia trung tâm được xây dựng năm 1994, là một ngôi nhà bia giản dị nhưng uy nghi được dựng lên để ghi lại những chứng tích hào hùng xưa. Nhà bia được dựng theo kiểu 2 tầng 8 mái, có các cột trụ đỡ mái. Vị trí trung tâm đặt bia ghi dấu sự kiện, bia có 4 mặt. Bia đá màu nâu sẫm, chữ vàng khắc toàn văn bản Chỉ thị thành lập Đội Việt Nam Tuyên truyền giải phóng quân của Lãnh tụ Hồ Chí Minh; 10 lời thể danh dự do đồng chí Võ Nguyên Giáp đọc trong Lễ tuyên thệ (sau này trở thành lời thế danh dự của Quân đội nhân dân Việt Nam), Lễ thành lập và danh sách 34 chiến sĩ Đội Việt Nam Tuyên truyền giải phóng quân.
- Dây lân nghỉ và bếp ăn: dãy nhà nghỉ và bếp ăn của Đội Việt Nam Tuyên truyền giải phóng quân nằm cách nhà bia trung tâm khoảng 30 m, được xây dựng năm 1994, mô phỏng lán trại cũ của Đội. Đối diện lân nghỉ là dãy nhà bếp ăn của Đội. Tại đây, ngay sau buổi lễ thành lập, cả Đội đã tổ chức ăn bữa cơm nhạt không rau, không muối để nêu cao tỉnh thần quyết tâm chịu đựng gian khổ của người chiến sĩ cách mạng từ nhân dân mà ra, vì nhân dân mà chiến đấu.
- Mỏ nước phục vụ nước sinh hoạt: đây là nơi các chiến sĩ của Đội Việt Nam Tuyên truyền giải phóng quân lấy nước sinh hoạt hằng ngày. Hiện nay, mỏ nước đã được xây dựng lại.
- Đình Slam Cao: Đây là nơi đồng chí Võ Nguyên Giáp và Ban Chỉ huy Đội Việt Nam Tuyên truyền giải phóng quân trực tiếp lên quan sát, đưa ra các phương án đánh đồn Phai Khất, trận đánh đầu tiên, thắng lợi đầu tiên của Đội ngày 25/12/1944. Trên đỉnh Slam Cao, hiện nay có đặt đài quan sát. Đài được xây dựng nhân dịp kỷ niệm 75 năm Ngày thành lập Quân đội nhân dân Việt Nam (22/12/1944-22/12/2019). Bên cạnh đài quan sát là tấm bia đá ghi dấu sự kiện. Đình Slam Cao còn là khuôn viên dành cho du khách nghỉ chân để tận hưởng không khí trong lành
và chiêm ngưỡng vẻ đẹp của những cánh rừng nguyên sinh.

(2) Hang Thẩm Khẩu
Di tích hạng "Thẩm Khẩu" theo tiếng địa phương là "nấu cơm", là di tích lịch sử cách mạng.
Hang Thẩm Khẩu nằm ở xóm Phai Khắt, xã Tam Kim, huyện Nguyên Bình. Đây là một hang đã ở lưng chứng núi nằm về phía tây bắc làng Phai Khát. Hang Thẩm Khẩu sâu khoảng 03 m, dài khoảng 12 m. Hang Thẩm Khẩu là nơi tập trung quân của Đội Việt Nam Tuyên truyền giải phóng quân (tiền thân của Quân đội nhân dân Việt Nam anh hùng ngày nay) vào chiều ngày 24/12/1944, để chuẩn bị đánh đồn Phai Khất và đồn Nà Ngần. Trong giai đoạn 1941-1944, hang Thẩm Khẩu được sử dụng làm trạm liên lạc đưa cơm phục vụ cho các đồng chí hoạt động cách mạng như Nông Văn Lạc, Dương Văn Đội, Tô Tiến Lực. Nội dung lịch sử của di tích có tác dụng góp phần quan trọng vào việc giáo dục lòng yêu quê hương, đất nước, tự hào về truyền thống của ông cha cho các thế hệ, đặc biệt là thế hệ trẻ. Để từ đó có ý thức vươn lên, phát huy hơn nữa trong công cuộc xây dựng, bảo vệ Tổ quốc hôm nay và mai sau.
(3) Đồn Phai Khất
Đồn Phai Khất nằm ở vị trí giữa làng Phai Khắt, xã Tam Kim, huyện Nguyên Bình, là nơi chứng kiến trận đầu ra quân của Đội Việt Nam Tuyên truyền giải phóng quân ngày 25/12/1944 - chiến thắng đầu tiên của Đội dưới sự tổ chức, chỉ đạo của Đảng. Chiến thắng đến Phai Khất đã mở màn cho truyền thống đánh là chắc thắng, thắng ngay từ trận đấu của Quân đội nhân dân Việt Nam.
Đồn Phai Khất là di tích lịch sử cách mạng, có ý nghĩa giáo dục truyền thống cách mạng cho thế hệ hôm nay và mai sau. Đây là nơi chứng kiến tội ác của thực dân Pháp đối với nhân dân ta, cũng là nơi chứng kiến Đội Việt Nam Tuyên truyền giải phóng quân đã dũng cảm, mưu trí, sáng tạo chiến đấu và chiến thắng trận đầu tiên của Quân đội ta, đánh dấu bước trưởng thành của lực lượng vũ trang làm tiền đề cho các trận đánh sau này.
Hiện nay, bốn phía xung quanh đồn được dựng lại hàng rào bảo vệ, phía trong khuôn viên được trồng cây cảnh và một số cây ân quả, phía sau là trạm gác bảo vệ đồn cũng được dựng mô phòng lại.
(4) Đồn Nà Ngần
Đồn Nà Ngắn thuộc xã Cẩm Lý, nay là xã Hoa Thám, huyện Nguyên Bình, cách đồn Phai Khất khoảng 20 km. Đồn Nà Ngần là nơi ghi dấu trận đánh thứ hai giành thắng lợi của Đội Việt Nam Tuyên truyền giải phóng quân (ngày 26/12/1944). Đồn nằm trên một đổi cao, địa thế hiểm trở, từ ngoài vào phải qua mấy thung lũng. Địch đã chọn nhà ông Nông Văn Pảo (tức Phổ lý Pảo), biến thành một đồn lính. Trận đánh đồn Nà Ngần kết thúc trong vòng 15 phút, ta tiêu diệt 05 tên, bắt sống 17 tên, thu được 27 súng cùng với khá nhiều đạn và một thanh kiếm.
Nhà của Phó lý Pảo là một ngôi nhà sản 03 gian kiên cố nhất trong bản, có mấy lớp hàng rào vây kín xung quanh. Sau khi ta chiếm đón, vài tháng sau, ông Phó lý Pảo đã chuyển đỡ hẳn ngôi nhà này sang một quả đồi khác. Hiện nay, ngôi nhà cũ không còn, tại địa điểm này đã dựng nhà bia ghi dấu chiến công oanh liệt của Đội Việt Nam Tuyên truyền giải phóng quân.
Thắng lợi của 2 trên đánh Phai Khất - Nà Ngắn đã ảnh hưởng rất lớn đến phong trào cách mạng trong nước, làm cho bọn đế quốc và tay sai lo lắng, run sợ trước bước tiến mạnh mẽ không ngừng của cách mạng. Di tích đồn Nà Ngắn đã chứng kiến nhiều tội ác của thực dân Pháp đối với nhân dân ta, chấm dứt mọi sự tra tấn dã man, tàn bạo của thực dân Pháp đối với các chiến sĩ cách mạng. Chấm dứt ách thống trị của thực dân phong kiến giành độc lập dân tộc cho nhân dân xã Hoa Thám, đồng thời tạo điều kiện cho cuộc kháng chiến sau này,
(5) Di tích Vạ Phá
Di tích Và Phá thuộc xóm Bản Um, xã Tam Kim, huyện Nguyên Bình. Đây là một thung lũng rộng tương đối bằng phẳng ngay chân đổi Slam Khẩu, phía trước có thể nhìn thấy cảnh đồng Bản Um và đường vào Khu di tích Rừng Trần Hưng Đạo, phía sau là đổi Slam Khẩu, đường xuống xã Thượng Ân (huyện Ngân Sơn, tỉnh Bắc Kạn). Là nơi kín đáo, xa dân, với vị trí "tiến khả đi công, thoái khả dĩ thủ". Tại đây, vào tháng 02/1944, Tổng bộ Việt Mình Cao Bằng đã mở lớp huấn luyện đào tạo, bồi dưỡng cán bộ cho toàn tỉnh do các đồng chí Võ Nguyên Giáp, Lê Thiết Hùng phụ trách. Lớp huấn luyện quân sự là bước chuẩn bị về lực lượng, góp phần tích cực vào việc thành lập Đội Việt Nam Tuyên truyền giải phóng quân.
Hiện nay, Vụ Phá còn dấu tích lân trại của lớp học quân sự có diện tích khoảng 150 m², chiều dài khoảng 30 m, chiều rộng khoảng 5 m.
b) Giá trị của di tích
Khu di tích lịch sử Rừng Trần Hưng Đạo có giá trị đặc biệt quan trọng, là một trong những khu di tích có tầm quan trọng trong hệ thống các di tích về lịch sử quân sự cách mạng Việt Nam, gắn liền với cuộc đời và sự nghiệp hoạt động của Chủ tịch Hồ Chí Mính, của Đại tướng Võ Nguyên Giáp giai đoạn 1941-1945.
Khu di tích lịch sử Rừng Trần Hưng Đạo là nơi vinh dự được chứng kiến buổi Lễ thành lập Đội Việt Nam Tuyên truyền giải phóng quân, tiến thân của Quân đội nhân dân Việt Nam ngày nay.
Là nơi diễn ra nhiều sự kiện đặc biệt quan trọng liên quan đến vận mệnh của đất nước Việt Nam: Lễ thành lập Đội Việt Nam Tuyên truyền giải phóng quân, đánh thắng hai trận đấu ở Đồn Phai Khất và Đồn Nà Ngần (ngày 25 và 26/12/1944); sau này, Đội phát triển trường thành và đã giành được nhiều thắng lợi mang lại độc lập cho dân tộc Việt Nam mà đỉnh cao là kết quả của cuộc Tổng khởi nghĩa Tháng Tám năm 1945 thành công, khai sinh ra nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ngày 02/9/1945.
Khu di tích Quốc gia đặc biệt Rừng Trấn Hưng Đạo là nơi tổ chức nhiều sự kiện sinh hoạt văn hóa vào các ngày lễ lớn của đất nước như ngày 22/12, ngày 30/4 hằng năm; tổ chức nhiều sự kiện mang ý nghĩa chính trị về công tác giáo dục tư tưởng, truyền thống cách mạng cho các thế hệ người Việt Nam; về truyền thống đấu tranh giành quyền tự do, độc lập cho Tổ quốc của Quân đội nhân dân Việt Nam và các đồng chí hoạt động cách mạng, nhân dân các dân tộc cả nước nói chung và nhân dân các dân tộc tỉnh Cao Bằng nói riêng giai đoạn 1941-1945. Là nơi tưởng nhớ, khác ghi công lao to lớn của Chủ tịch Hồ Chí Minh, Đại tướng Võ Nguyên Giáp đối với dân tộc, nơi nhân dân thể hiện lòng tôn kính, ngưỡng mộ đối với Chủ tịch Hồ Chí Minh, Đại tướng Võ Nguyên Giáp và Quân đội nhân dân Việt Nam.
Là nơi giúp các nhà nghiên cứu khoa học về lịch sử Đảng, lịch sử dân tộc đến nghiên cứu, học tập và nâng cao trình độ lý luận, chuyên môn thông qua những hình ảnh trực quan và một số tư liệu, tài liệu liên quan còn được lưu giữ và trưng bày tại đây.
Ngoài những giá trị lịch sử, văn hóa quan trọng, Khu di tích Quốc gia đặc biệt Rừng Trấn Hưng Đạo được bao quanh bởi nhiều đồi núi với những bình nguyên nhỏ và sông, suối uốn lượn tạo nên cảnh quan đẹp, thơ mộng. Khu rừng nguyên sinh vẫn giữ được vẻ hoang sơ, khí hậu mát mẻ quanh năm là điểm đến của du khách để vừa tham quan di tích lịch sử đồng thời trải nghiệm du lịch sinh thái và thưởng ngoạn thắng cảnh núi non hùng vĩ trên tuyến Công viên địa chất toàn cầu UNESCO Non nước Cao Bằng.

Với những giá trị đặc biệt về lịch sử, văn hóa, khoa học, theo Quyết định số 2383/QĐ-TTg ngày 09/12/2013 của Thủ tướng Chính phủ, Khu di tích lịch sử Rừng Trần Hưng Đạo được công nhận là Di tích Quốc gia đặc biệt

Nhà tưởng niệm trong khuôn viên Khu di tích

Giếng nước tự nhiên từng phục vụ sinh hoạt cho các chiến sỹ Đội VNTTGPQ